اقتصاد | pakiranfarsi

اقتصاد پاکستان

اقتصادی در حال توسعه‌است. با وجود اینکه در سال ۱۹۴۷ این کشور بسیار فقیر بود نرخ رشد اقتصادی پاکستان در طول ۴ دهه بعد از آن بهتر از میانگین جهانی بوده‌است. اما سیاست‌های ناآگاهانه به پایین آمدن این نرخ در دهه ۱۹۹۰ منجر شد.

اخیراً تغییرات گسترده اقتصادی به اقتصادی قدرتمندتر منجر شده‌اند و به نرخ رشد به‌ویژه در زمینه‌های ساخت و تولید و بخش‌های خدمات مالی (اقتصادی) سرعت بخشیده‌اند. پیشرفت‌های بزرگی نیز در موقعیت ارز خارجی و رشد سریع در منابع ارز ثابت در سالهای اخیر شاهد بوده‌ایم. تخمین بدهی خارجی در سال ۲۰۰۵ در حدود ۴۰ میلیارد دلار آمریکا بود. با این حال این بدهی با کمک‌های صندوق بین‌المللی پول و بخشودگی بدهی از طرف ایالات متحده آمریکا کاهش یافته‌است. تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۰۵ حدود ۶/۴۰۴ میلیارد دلار برآورد شد و تولید سرانه ناخالص ملی آن ۲۴۰۰ دلار آمریکا بود.

نرخ‌های رشد تولید ناخالص ملی پاکستان در ۵ سال اخیر شاهد یک افزایش ثابت بوده‌اند. در سال ۲۰۰۱ نرخ رشد تولید ناخالص داخلی کشور ۸٪/۱ بود ولی در سال مالی که ۳۰ ژوئن ۲۰۰۵ پایان یافت، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی اسمی به حدود ۴٪/۸ رسید. این نرخ رشد پاکستان را پس از چین دارنده دومین نرخ رشد اقتصادی در میان پرچمعیت‌ترین کشورهای جهان قرار داد. با این حال فشارهای تورمی و میزان ذخیره کمتر از مقدار لازم و همچنین عوامل اقتصادی دخیل دیگر امر نگه داشتن نرخ رشد به این میزان را مشکل می‌سازد.

رشد بخشهای غیرکشاورزی ساختار اقتصاد را تغییر داده‌است و اکنون اقتصاد تنها ۲۰٪ تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد. بخش خدماتی حدود ۵۳٪ تولید ناخالص داخلی کشور که تجارت عمده و خرد کشور حدود ۳۰٪ این بخش را تشکیل می‌دهد. اخیراً بازار بورس کراچی همراه با دیگر بازارهای در حال ایجاد دنیا اوج گرفته‌است. مقادیر هنگفتی از سرمایه‌گذاری‌های خارجی در صنایع متعددی به کار گرفته شده‌اند. با این حال سرانه بازار بورس همچنان مخابرات، نرم‌افزار، خودرو، نساجی، سیمان، کود، فولاد و ساخت کشتی هستند.

پاکستان کشوری‌است که یکی از بزرگترین صادرکنندگان توپ فوتبال در جهان محسوب می‌شود. ۷۵ درصد از این حجم تولید نیز، که معادل ۶۰ درصد از کل تولید توپ فوتبال در جهان هم می‌شود در سیالکوت پاکستان صورت می‌گیرد، سیالکوت روستایی کوچک در پاکستان است که ۸۵ درصد از توپ‌های فوتبال جهان در آن ساخته می‌شود و سالانه ۴۰ میلیون توپ در سال، به ارزش $ ۲۱۰٬۰۰۰٬۰۰۰ را تولید می‌کند.[۱] عمده این توپها در شهر سیالکوت تولید می‌شوند، شهری‌که گفته می‌شود نزدیک‌به ۱۰۰ سال سابقهٔ کار در صنعت تولید توپ فوتبال را دارد، در حقیقت در اواخر دههٔ ۹۰ میلادی بود که کشور پاکستان به قطب تولید ۷۵ درصد از مجموع توپهای فوتبال در جهان تبدیل شد. سیالکوت از نظر درآمد سرانه بالاترین رتبه را در میان شهرهای پاکستان دارد و بعد از کراچی سیالکوت دومین شهر پاکستان از نظر حجم درآمد ارزی به خاطر صادرات بالایش نیز محسوب می‌شود. در ۱۴ فوریه سال ۱۹۹۷ در آتلانتای آمریکا توافق نامه‌ای بین سازمان بین‌المللی کار، یونیسف، جمعیت نجات کودکان بریتانیا و اتاق بازرگانی و صنایع سیالکوت به امضا رسید که هدف اصلی آن مقابله با کار کودکان در مراکز تولید توپ در پاکستان بود، در مقابل فیفا نیز در سال ۱۹۹۶ اعلام کرد که همه تولیدکنندگان توپ فوتبال باید دارای آرم مخصوصی باشند که آن آرم نشان دهنده تولید توپ بدون استفاده از کودکان است. در حال حاضر نیز همچنان سازمان بین‌المللی کار (IL0) و انجمن مستقل نظارت بر کار کودکان (IMAC) به صورت موردی بر وضعیت کار کودکان در مراکز تولید توپ در پاکستان نظارت می‌کنند و در همین حال سازمان‌های فعال در زمینه حقوق کارگران نیز پی‌درپی اعلام می‌کنند که اهداف از پیش تعیین شده دربارهٔ رعایت حقوق کارگران فعال در صنعت توپ‌سازی در کشورهای پاکستان، هند، چین و تایلند اجرا نمی‌شود. براساس یکی‌از تحقیقات از یکی از شرکت‌های تولیدکننده توپ در پاکستان مشخص شد که کلیه کارگران این شرکت به صورت موقت استخدام شده‌اند و زنان پاکستانی فعال در صنعت توپ‌سازی این کشور نیز با تبعیضی مضاعف روبرو بوده و به خاطر جنسیتشان کمتر از مردان حقوق می‌گیرند. زنان همچنین در صورت حاملگی با خطر از دست دادن شغل خود روبرو هستند و شرایط کار در مراکز دوخت و تولید توپ در پاکستان رقت‌انگیز توصیف شده‌است. قرار بود حتی در جریان برگزاری رقابت‌های جام جهانی ۲۰۱۰ در آفریقای جنوبی کمپینی در حمایت از پایان کار کودکان در مراکز توپ‌سازی پاکستان و افزایش حقوق کارگران فعال در این مراکز به راه بیفتد، اما کسی به حرف این کمپین گوش نکرد. براساس تحقیقاتی که انجام شده اعلام‌شده، هزاران کودک بین سنین پنج تا ۱۴ سال به ۱۰ تا ۱۱ ساعت کار در مراکز دوخت توپ در پاکستان مجبور شده‌اند. در نهایت اخیراً (سال ۱۳۹۳هجری‌شمسی) با توجه به حضور رقبایی در دوخت توپ، این موضوع صنعت توپ‌سازی پاکستان را مورد تهدید قرارداد و در نهایت بالاخره تعداد زیادی از کارگران یکی از واحدهای بزرگ تولید توپ در پاکستان از کار خود اخراج شدند ولی این باعث شد تا کودکان اخراج شده برای ادامهٔ کار وارد بخشهای دیگری، همچون برداشت پنبه شوند که شرایط کاری در آن‌ها بسیار خشن‌تر و بی‌رحم‌تر از قبل شد۔

از مهمترین صنایع دیگر شهر سیالکوت می‌توان به لوله‌سازی، چرم، پوشاک چرمی، تجهیزات موسیقی، جراحی و دندان‌سازی، تجهیزات ورزشی شامل پوشاک هنرهای رزمی، دستکش، مدال، صندلی، عصا، کارد و چنگال، چاقوهای شکار، تفنگهای بادی و تفنگهای ساچمه‌ای اشاره کرد. صادرات محصولات این صنایع سالانه میلیاردها دلار درآمد ارزی نصیب سیالکوت می‌کند. همچنین بخشی از صنعت قطعه‌سازی خودرو پاکستان نیز در سیالکوت فعال است. ضمن این‌که بخشهایی مانند تولید مبلهای چوبی و فولادی، محصولات لاستیکی، لوازم آشپزی، دوچرخه، تایر و تیوپ دوچرخه و کفش نیز در سیالکوت حضور پررنگی دارند.

صنعت مهم دیگری که در گذشته از دسترسی خارجی محروم مانده‌است، هوافضا است. تیپ‌های مختلف توپخانه در ارتش از پیش به گسترده شدن میزان مهمات نظامی پاکستان کمک کرده‌اند. خبرهایی از احتمال مشارکت عمومی یا خصوصی در برنامه‌های آینده موشکی به گوش می‌خورد که می‌تواند با برنامه فضایی پاکستان همراه شود؛ زیرا توانایی‌های کنونی این کشور شامل موشک‌های بالستیک میان برد و تحقیقاتی بر روی موشکهای بالستیک قاره‌پیما می‌شوند. رویکرد ساختاری برای استفاده از این توانایی‌های هوافضایی ممکن است باعث رونق سریعتر اقتصادی پاکستان شود زیرا صنعت هوانوردی پیش تر هم شاهد رشد چشمگیری در سالهای گذشته بوده‌است که با حضور شرکت‌های هواپیمایی متعددی همراه بوده‌است.

اطلاعات اقتصادی پاکستان

71درصد از جمعیت پاکستان در روستاها و 29 درصد در بافت شهری زندگی می کنند. درآمد سرانه پایین پاکستان، این کشور را در ردیف کشورهای کم درآمد جهان قرار داده است. و این کشور همواره اتکاء زیادی به وام ها و کمک های بین الملی شامل کشورهای خارجی، بانک جهانی و صندوق بین المللی پول داشته است. صادرات نساجی، محصولات کشاورزی و دامی وهمچنین اعزام نیروی کارمهمترین منابع درآمدی این کشور می باشد.

شاخص های مهم اقتصادی:

واحد پول: روپیه

برابری با یورو: هر یورو برابر با 144 روپیه(جولای 2018)

برابری با دلار: هر دلار برابر با 125 روپیه(جولای 2018)

صادرات : 5/20 میلیارد دلار ( 11 ماهه اول سال مالی 18–2017)

واردات : 55 میلیارد دلار(تا پایان سال مالی 18 – 2017 حدود 60 میلیارد دلار پیش بینی می شود)

تراز تجارت خارجی: منفی 5/34 میلیارد دلار (تا پایان سال مالی 18 –2017 حدود 40 میلیارد دلار پیش بینی می شود)

ذخایر ارزی: حدود 16 میلیارد دلار(بانک مرکزی و بانک های تجاری)

بدهی داخلی:128 میلیارد دلار(پایان سال 2018)

بدهی خارجی: 92میلیارد دلار(می 2018)

هزینه ماهانه زندگی یک خانواده: 50 هزار روپیه معادل 500 دلار

نرخ رشداقتصادی:8/5 درصد در سال مالی 2019-2018

(پیش بینی نهادهای مالی بین المللی :بین 7/4 درصد تا 5 درصد)

درآمد سرانه: 1600 دلار

تولید ناخالص داخلی: 284 میلیارد دلار

بودجه کل کشور: 43 میلیارد دلار

نرخ بیکاری(درصد): 6 درصد

نرخ تورم: 8/3 درصد (فوریه 2018)

رتبه فضای کسب وکار: 147

رتبه رقابت پذیری: 115 (2017)

رتبه شفافیت اقتصادی: 117 از 180 کشور

رتبه گردشگری: 122

سهم بخشهای مختلف از تولید ناخالص داخلی:

خدمات 58 درصد

صنعت 21 درصد

کشاورزی 21 درصد

کشورهای مهم مقصد صادراتی پاکستان 2017:

آمریکا

4/3 میلیارد دلار

چین

5/1 میلیارد دلار

انگلستان

5/1 میلیارد دلار

آلمان

1/1 میلیارد دلار

اسپانیا

830 میلیون دلار

مبادی مهم وارداتی پاکستان 2017:

چین

16 میلیارد دلار

امارات

6 میلیارد دلار

اندونزی

2 میلیارد دلار

آمریکا

2 میلیارد دلار

ژاپن

2 میلیون دلار

عربستان

8/1 میلیار دلار

محصولات عمده کشاورزی:پنبه، گندم ،برنج، نیشکر، میوه ها، سبزیجات، شیر ،گوشت گاو ، گو.شت گوسفند، تخم مرغ
محصولات عمده صنعتی:پارچه و پوشاک، پردازش مواد غذایی، محصولات دارویی، مصالح ساختمانی، محصولات کاغذی،کود و میگو
محصولات عمده معدنی:ذغال،سنگ گچ،سنگ آهک،سنگ آهن،کرومیت،دولومیت،سنگ مرمر،سنگ های تزئینی ،سولفور،سیلیکا،گاز طبیعی،نفت،مس
اقلام عمده وارداتی:

ال ان جی- نفت و مشتقات آن - ماشین آلات و تجهیزات حمل و نقل- مواد غذایی–فرآوردههای پتروشیمی - سنگ های معدنی - روغن خوراکی - انواع فلزات –لوازم ساختمانی- کاغذ و مقوا-آهن و فولاد-چای .

اقلام عمده صادراتی:

کتان- منسوجات(لباس، ملحفه، پارچه پنبه، نخ) - فرش و قالیچه - چرم-گوشت - برنج - میوه و سبزیجات - تجهیزات پزشکی و ورزشی-کالاهای چرمی .

موافقت نامه های تجاری پاکستان:

موافقت نامه تجاری با اتحادیه اروپا (GSP Plus)- موافقت نامه های تجارت آزاد با چین، سریلانکا، مالزی و منطقه جنوب آسیا و موافقت نامه ترجیحی با جمهوری

اسلامی ایران، موریس و اندونزی.

ارکان اقتصاد

اركان اقتصاد كشور پاكستان بر چهار ركن معدن، صنعت، كشاورزي و صيد و دامپروري استوار است.

بخش معدن

1- نفت

ميزان استخراج نفت، حدود70هزاربشكه در روز است.اين مقدار تنها پاسخگوي 10درصد مصارف داخلي است. لذا قسمت اعظم نيازهاي نفتي و ‏فرآورده اي آن خارج از كشور تامين مي شود.چاه هاي نفت پاكستان در استان هاي سند و پنجاب قرار دارند.

2- گاز طبيعي

35 درصد سوخت كشور توسط گاز تأمين مي شود. پاكستان داراي ذخاير وسيع گاز است. اين ميزان قريب به 15706 ميليارد فوت مكعب تخمين زده شده است. منابع گاز طبيعي کشور نيز در استان بلوچستان و خيرپور،مرزاني،ساري، هندي،كندكوت و سارنگ در استان سند و دهواك، پركوه، دهليان و ميال در استان پنجاب قرار دارند.

3- زغال سنگ

معادن زغال سنگ در نقاط مختلف پاكستان وجود دارد. اين معادن صرفا 10درصد نياز سوختي كشور را تامين مي كنند.مزيد بر اينكه نوع زغال سنگ توليدي مرغوب نيست. بزرگترين معدن زغال سنگ پاكستان در استان پنجاب در محل مكروال واقع در كوهستان نمك قرار گرفته است.

4- آهن

16 درصد نياز آهن كشور از معادن داخلي تامين مي گردد.بزرگترين معادن آهن در منطقه كالاباغ (شهرستان ميان والي)كشف شده است.آهن معادن چترال(استان سرحد)ونوكندي (استان بلوچستان) از نوع مرغوب است. مواد اوليه كارخانه ذوب آهن كراچي از خارج كشور تامين مي گردد.

5- كروم

بزرگترين معادن كروم جهان در پاكستان واقع است.كروم استخراج شده به خارج ازكشور نيز صادر مي گردد. مهم ترين معادن كروم در استان بلوچستان و استان سرحد قرار دارد.

6- سنگ آهك

سنگ آهك بزرگترين معادن پاكستان را تشكيل ميدهد.اين معادن دراكثر نقاط پاكستان يافت مي گردد.معادن وسيع سنگ آهك درمناطق اندوت،(اوودخيل) واه، روهري،حيدرآباد وكراچي قرار گرفته اند.

بخش صنايع

پس ازاستقلال، کشورپاكستان ازصنعتي عقب مانده و بيمار برخورداربوده و معدود كارخانه هاي موجود کشور نيز توليد مطلوبي نداشتند.ازاين روي،دولت نوپاي پاكستان طي سال 1948،مبادرت به اعلان سياست صنعتي خود نموده و براي بهبود وضع صنعت کشور، به تقويت سرمايه گذاري در بخش خصوصي مبادرت نمود .در سال 1972، صنايع مهم کشور اعم از ذوب آهن، فلزات، ابزار برقي،ماشين سازي،تراكتورسازي،صنايع شيميايي،فرآورده هاي نفتي،سيمان سازي، ذخاير نفت ،گاز و برق ملي شد.

1- ذوب آهن

هنگام تشكيل حكومت پاكستان چندين كارخانه كوچك ذوب آهن با فعاليت و توليدات محدود وجود داشت.تا اينکه طي سال1973، با همكاري دولت شوروي سابق،كارخانه بزرگ ذوب آهن در بندر قاسم نزديك شهر كراچي تأسيس گرديد. در حال حاضر اكثر بخش هاي اين كارخانه فعال است.

2- ماشين سازي

كارخانه بزرگ ماشين سازي با همكاري دولت چين درشهرك تكسيلا حومه شهر راولپندي تأسيس گرديده است.توليدات اين كارخانه اغلب برماشين آلات و لوازم برقي و ابزار مهندسي مشتمل مي گردد.

واگن قطار، موتورماشين آلات سنگين جاده سازي، ماشين آلات كارخانه ها ي سيمان،شكرسازي،كودشيميايي و فرآورده هاي نفتي از جمله توليدات مهم اين كارخانه به شمار مي آيد.

3- اسلحه سازي

طي سال1951، نخستين كارخانه اسلحه سازي پاكستان در پادگان (واه) حومه شهر راولپندي تأسيس گرديد.بعدهاكارخانه هاي ديگر توليد اسلحه در شهر واه تأسيس گرديد كه به توليد ابزار آلات غيرنظامي مي پرداختند. صنعت ساخت سلاح هاي سبك پاكستان به مرحله خودكفايي رسيده و به صدور اسلحه به برخي از كشورهاي اسلامي منتتهي گرديده است.

4- كشتي سازي

دركارخانه كشتي سازي بندركراچي انواع كشتي هاي كوچك و بزرگ توليد ميگردد. اين توليدات به كشورهاي عربستان و امارات متحده عربي،ايران(كشتي هاي ماهيگيري) صادر مي گردد. اين كارخانه علاوه برساخت كشتي،ازامكانات تعمير و بازسازي كشتي نيزبرخورداراست.در منطقه گداني استان بلوچستان (سواحل درياي عمان) كشتي هاي بزرگ و كهنه اوراق شده و ورقه هاي آهن و فلزات آن در كارخانه هاي ذوب آهن و فولاد كشور مورد استفاده قرار مي گيرد.

5- پالايشگاه نفت

دو پالايشگاه نفت در شهرهاي راولپندي و ملتان و دو پالايشگاه ديگر در شهر كراچي قرار دارند. در پالايشگاه ها نفت استخراج شده از چاه هاي شهرستان هاي اتك، چكوال وجهلم تصفيه مي شود.طبق قرارداد منعقده ميان دولتهاي ايران و پاکستان طي سال 1994، پالايشگاه ديگري در شهر كراچي در دست تأسيس است.

6- صنايع دستي

صنايع دستي پاكستان به لحاظ وجهة هنري در داخل و خارج از كشور از جايگاه ممتازي برخوردار است.ازجمله صنايع دستي پاكستان ميتوان به دگمه، شانه، ميز و صندلي و مصنوعات چوبي، پارچه، رنگ رزي، پارچه، سوزن دوزي، زيورآلات، طناب، قالي و گليم اشاره نمود.

مهم ترين مراكز صنايع دستي

كويته، كراچي، لاركاند، حيدرآباد، سكهر، بهاولپور، گجرات، لاهور، گوجرانوالا، سيالكوت، پيشاور، كوهات، ملتان، سوات، چنيوت، فيصل آباد، جيكب آباد و شهته.

نقش كشاورزي در اقتصاد

بيش از 68 درصد مردم پاكستان در روستاها به سر برده و اغلب به كشاورزي اشتغال دارند.از اين روي،اقتصادکشور بركشاورزي استوار است.بالغ بر55درصدكل جمعيت كشوردربخش كشاورزي اشتغال داشته و29درصدتوليدات ناخالص ملي،4/26درصدكل توليدات داخلي و70درصد صادرات کشور به محصولات و فرآورده هاي كشاورزي تعلق دارد.

صنايع مهم

صنايع پنبه پاك كني،شتلي كوبي،ريسندگي و بافندگي، پارچه بافي و برخي صنايع غذايي متكي به بخش كشاورزي.

بخش صيد و دامپروري

طبق آمار بدست آمده طي سال هاي اخير، كشور پاكستان از پيشرفت چشمگيري در زمينه دامداري و دامپروري برخوردار بوده است.ازجمله عوامل اين پيشرفت، بهره گيري مناسب ازعلوفه، روش هاي مدرن دامداري و دامپروري و اعطاي وام هاي دولتي بلند مدت کم بهره به دامداران کشور بوده است.

1- ماهيگيري

مهم ترين منابع تجاري استان هاي سند و بلوچستان ماهيگيري است. از اين روي،در بلوچستان و سند و شهر بندري كراچي، بندرماهيگيري احداث گرديده است.صنعت ماهيگيري5/2درصد كل صادرات كشور به ارزش2/2ميليارد روپيه را به خود اختصاص داده است.بالغ بر200 نوع ماهي آب شيرين و 1000نوع ماهي دريايي از آب هاي پاكستان صيد مي گردد.درياچه هاي کشوربه ويژه درياچه هاي سد منگلا، تربيلا و درياچه منجهر از جمله مراكز مهم ماهيگيري کشور به شمار مي آيند.

2- دام

دام هاي پاكستان شامل گاوميش،گاو، بز،گوسفند، شتر و طيور مي باشد.

مهمترين توليدات دامي

شير،گوشت گوسفند،گوشت گاو وگوشت مرغ. ميزان توليد كارخانه هاي شيرکشوربه 13ميليون ليتر در روز بالغ مي گردد و اين در حالي است كه طرفيت ميزان کل شير توليدي کشور40 ميليون ليتر در روز است.

جايگاه اقتصادي پنجاب

صنايع:

- توليد 90 درصد كل كاغذ مصرفي پاكستان

- توليد 75 درصد كل كود مصرفي پاكستان

- توليد 40 درصد شكر مصرفي پاكستان

- توليد 63 درصد شير مصرفي پاكستان

- توليد 47 درصد گوشت گاو مصرفي پاكستان

- توليد 70 درصد گوشت مرغ مصرفي پاكستان

- توليد انواع منسوجات، كالاي ورزشي، ‌ماشين آلات صنايع برق، لوازم تجهيزات پزشكي، انواع فلزات

- وجود بيش از 48 هزار مركز صنعتي پاكستان

- وجود 3954 مركز صنعتي كوچك و خانگي

- وجود 11850 واحد نساجي

- وجود 7008 كارخانه پنبه زني

- وجود 6380 واحد توليد مواد خام كشاورزي

:معادن

ايالت پنجاب از لحاظ معادن غني بوده و در توليدات معدني بسيار پيشرفته است. مهمترين معادن موجود در اين ايالت عبارتند از:

زغال سنگ، نمك معدني، دولوميت (ماده اي بلوري داراي تركيب كربنات كلسيم) سنگ گچ و سيليس (سنگ چخماق)

كشاورزي:

كشاورزي در ايالت پنجاب از رونق بالايي برخوردار است. بنحوي كه حدود 80 درصد محصولات كشاورزي پاكستان در اين ايالت توليد مي شود. از مهمترين دلايل اين امر، آب و هواي مناسب و زمين حاصلخيز اين منطقه است كه تعداد زيادي از مهاجرين افغاني، ايراني و شمار قابل توجهي از مردم كشورهاي آسياي ميانه را در خود جاي داده است. سيستم آبياري اين ايالت كه توسط بريتانيا تاسيس گرديده و گسترده ترين سيستم آبياري در جهان مي باشد، نقش موثري در توسعه كشاورزي ايفا مي نمايد.

بر اساس تقسيم بندي صورت گرفته ميان هند و پاكستان، از پنج رودخانه مورد اشاره در ابتداي گزارش فقط رودخانه بياس به كشور هند تعلق گرفته و چهار رودخانه ديگر در قلمرو كشور پاكستان جاي گرفته اند. اين رودخانه ها كه در ايالت پنجاب جريان دارند، در بالا بردن قابليتهاي اين ايالت در زمينه كشاورزي بسيار موثر مي باشند.

گندم، پنبه و برنج سه محصول عمده كشاورزي پنجاب مي باشند. ساير محصولات كشاورزي اين ايالت عبارتند

مراکز اقتصادی پاکستان

1۔ وزارت اقتصاد پاکستان

http://www.finance.gov.pk/

2۔ بانک مرکزی پاکستان

http://www.sbp.org.pk/

3۔ بانک حبیب پاکستان

http://www.habibbankltd.com/

4۔ بانک یونائتد پاکستان

http://www.ubl.com.pk/

5۔ بانک نیشنل پاکستان

http://www.nbp.com.pk/